در اتحاد جماهیر شوروی ، آموزش  و پرورش به عنوان یک سیستم  دولتی متمرکز  تعیین شده بود. همه ی افراد جامعه امکان دسترسی به آموزش و اشتغال بعد از تحصیل را دارا بودند.  اتحاد جماهیر شوروی پایه و اساس  سیستم خود را  بر  مبنای یک جمعیت تحصیل کرده  در زمینه های مختلف مهندسی ، علوم زیستی ، علوم طبیعی  و علوم اجتماعی و آموزش ابتدایی  پی ریزی کرده بود.

جنگ های داخلی در روسیه و دوره کمونیسم  منجر به کاهش شدید مدارس و ثبت نام دانش آموزان در آن سال ها شد.  به نحوی که تعداد کودکانی که در سال 1914 در مدراس تحصیل می کردند حدود 91 درصد بود ولی این رقم در سال 1918  به 62 در صد تنزل پیدا کرد. همچنین  در سال 1919 به 49 درصد و در سال 1920 به 24.9 در صد رسیده بود. در نتیجه بی سوادی  به سرعت درجامعه  درحال گسترش بود.

برای مبارزه با بی سوادی در روز 26 دسامبر 1919  نخستین سند تاریخی شوروی تحت عنوان  "نابود سازی بی سوادی "  در جمهوری فدراتو روسیه به امضای لنین رسید. بر طبق این قانون تمام افراد بین 8 تا 50 ساله  باید توانایی خواندن و نوشتن به زبان مادری خویش یا زبان روسی را داشتند. افراد بی سوادی که مشغول به کار بودند بالاجبار روزی دوساعت باید در کلاس های سواد آموزی شرکت می کردند این در حالیبود  که دست مزد  تمام وقت  نیز دریافت می کردند.  از آنجایی که برای آموزش این توده عظیم مردم ، معلم به تعداد کافی وجود نداشت ،  بسیاری از روشنفکران و جوانان به صورت گروه های سوسیالیستی به نهضت سوادآموزی می پیوستند و در این راه یاری گر حکومت بودند. در جمهوری آذربایجان ، کمپین سواد آموزی زنان توسط اعضای باشگاه علی بیراموف که یک سازمان زنانه بود راه اندازی شد. این باشگاه  توسط زنان بلشویکی آذربایجان در سال 1920 در باکو تاسیس شد.

به طور سنتی نظام آموزشی شوروی از  ارزش های  اجتماعی بهره مند بود و در این زمینه پیشرفت های خوبی هم داشت. از جمله  عمده ترین سیاست های آموزش سنتی روسیه پیش از اصلاحات می توان از موارد زیر نام برد:

تقويت ساختار نظام آموزش پيش دبستاني
افزايش سطح سواد همگاني
تدارک و توزيع کتب رايگان درسي
ارائه برنامه هاي آموزش آزاد در سطحي گسترده
ارائه برنامه هاي فوق برنامه به دانش آموزان  به ويژه دانش آموزان تيزهوش در دروس فيزيك و رياضي
فراهم سازي تنوع وسيعي از برنامه هاي آموزش تكميلي
اجراي طرح تغذيه رايگان كودكان خانواده هاي كم در آمد در مدارس سراسر کشور
سياست هاي  آموزشي دوره گذار
حفظ يكپارچگي فضاي آموزشي كشور
تبيين و تدوين مقررات واحد فدرال آموزشي

و ......

در سال 1923 مقررات و برنامه های درسی جدیدی تصویب شد. مدارس به سه گروه جداگانه تقسیم شدند. سن ورود افراد به مدرسه 6 سالگی و اتمام دوره تحصیلی 17 سالگی تعیین شد. مقاطع تحصیلی هم به سه گروه تقسیم بندی شدند که عبارتند از:

1. مقطع آموزش ابتدایی: طول دوره آموزشی 4 سالو مقطع سنی از 6 سالگی تا 10 سالگیاست.
2. مقطع متوسطه مقدماتی : طول دوره آموزشی 5 سال و مقطع سنی از 10 تا 15 سالگی می باشد.در پایان این دوره به افراد گواهی نامه اتمام دوره متوسطه مقدماتیداده می شود.
3. مقطع متوسطه تکمیلی: طول دوره 2 سال و مقطع سنی از 15 سالگی تا 17 سالگی می باشد. درایان این دوره گواهی نامه اتمام دوره متوسطه تکمیلی دانش آموزان اعطا می شود.

سیستم نمره دهی در مدارس در دوره تحصیلی متوسطه  نیز به این گونه است:

نمره 2: نمره عدم قبولی و عدم رضایت و کفایت در درس مربوطه

نمره 3: نمره رضایت بخش بین قبولی و مردودی

نمره 4: نمره خوب

نمره 5: نمره عالی

با تلاش های شوروی برای بالا بردن سطح سواد و افزایش قدرت خواندن و نوشتن افراد در جامعه  در سال 1939 میزان سواد آموختگان به 81 در صد کل جمعیت رسید. طی سال های 1928 تا 1938 یعنی ده سال شمار دانش آموزان از 1/12 میلیون نفر  به 5/31 میلیون نفر افزایش یافت.

در سال 1940 برای دوره متوسطه تکمیلی ، امتیاز خاصی داده شد . دانش آموزانی که شایستگی خویش را در برخورداری از آموزش های عالی و دانشگاهی نشان می دادند از این امتیازات بهره مند می شدند و این  آموزش ها  به آنها تعلق می گرفت.

در تمدن های پیشرفته ، کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه  به  ایجاد و توسعه جامعه های  مبتنی بر دانش توجه ویژه ای دارند.  رکن اصلی تمدن ، ایجاد یک جهان متحد و مبتنی بر دانش نوآورانه می باشد.

بنابر این ، ایجاد سیاست های آموزشی مناسب  و تحقق آن  یکی از موارد ضروری برای ایجاد  جامعه متمدن می باشد. بر همین اصل ، در اواخره دهه 90  اصلاحات آموزشی درفضای  اتحاد جماهیر شوروی شروع شد.

بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، این ایالت به 15 کشور مستقل تبدیل شد. نظام آموزشی با توجه به شرایط هر کشور دست خوش تغییراتی قرارگرفت. البته بعضی از کشورها  همچنان به  آموزش همانند زمان شوروی ادامه دادند.  در ادامه تغییرات آموزشی در چند کشور پسا شوروی را بیان می کنیم .

نظام آموزشی فدراسیون روسیه

مانند بسیاری از دولت های پیشین بلوک شرق ، دولت فدراسیون روسیه در سال 1993 ،  به اجرای سیاست  اعمال حداقل حمایت ملی  از نظام آموزش ملی پرداخت. بنا بر بند 40 قانون آموزش و پرورش ، 10 درصد درآمد ملی به عنوان بودجه آموزشی به این امر اختصاص یافت. بدهی های مراکز آموزشی و نداشتن تجهیزات به روز  ، از مهم ترین مشکلات مراکز آموزشی واقع در نواحی فقیر نشین کشور و شهرهای کوچک و حاشیه های آن بود این درحالیست که مدارس ایالتی و حرفه ای در نواحی بزرگ شهری همانند مسکو و سن پترزبورگ ، در شرایط خوب مالی قرار داشته اند.

نظام آموزش و پرورش در فدراسیون روسیه همانند یک زنجیر به هم پیوسته از سطوح  و مراحل مختلف  آموزشی تشکیل شده است. تحصیلات متوسطه عمومی از ارکان مهم نظام آموزشی روسیه می باشد که بعد از آموزش درسطوح آموزش ابتدایی برای دانش آموزان ارائه می شود. مقطع متوسطه تکمیلی نیز بعد از تحصیلات متوسطه پایه به علاقمندان ارائه می شود.

مدت تحصیل اجباری در روسیه  9 سال می باشد.  سن ورود به مدارس برای دوره اجباری از 6 سالگی آغاز و تا 15 سالگی پایان می یابد. علاوه برآن علاقمندان می توانند یک  دوره تکمیلی  برای گرفتن دیپلم  کامل نیز سپری کنند.

دوره های تحصیل آموزشی:

آموزش ابتدایی: از 6 سالگی آغاز تا 10 سالگی پایان می یابد و طول دوره تحصیل 4 سال می باشد.

متوسطه مقدماتی : از 10 تا 15 سالگی و طول دوره 5 سال می باشد. با پایان دوره مدرک اتمام پایان دوره متوسطه مقدماتی داده می شود.

متوسطه تکمیلی: که بنا به علاقه، دانش آموزان در آن ادامه تحصیل می دهند.شروع  دوره از 15 تا 17 سالگی و طول دوره تحصیل 2 سال می باشد . با پایان این دوره مدرک دیپلم کامل به آنها اعطا می شود.

دوره فنی و حرفه ای: علاقمندان به فنی و حرفه ای می توانند بعد از پایان دوره متوسطه مقدماتی در این دوره ادامه تحصیل دهند و مدرک دیپلم فنی حرفه ای را بگیرند. سن تحصیل در این دوره از 15 سالگی تا 19 سالگی و طول دوره 4 سال می باشد.

سیستم مدرسه روسیه در سن شش سالگی آغاز می شود و در این سن کودکان به مدرسه ابتدایی می روند، اما بسیاری از والدین کودکان خود را قبل از این سن به کودکستان می فرستند . مهد کودک یا پیش دبستانی کودکان را برای رفتن به مدرسه  آماده می کند. کودکستان ها در مسکو تمایل به پذیرش کودکانی به سن  دو سال و نیم  و یا حتی کوچکتر از آن (حدود 18 ماه) دارند. در شهر مسکو  کودکستان دولتی زیادی وجود دارد.

براساس آمار های داده شده میزان باسوادی در روسیه تقریبا صد در صد می باشد. اما بعد از تغییرات سیاسی در روسیه و دنیا ، نظام آموزشی هم نیازمند تغییر است. در حالیکه در روسیه همچنان نظام آموزشی دوران شوروی همچنان پابرجاست ، همراهی با تغییرات لازمه پویا نگه داشتن این نظام است.

مردم روسیه علاقه شدیدی به علم و تلاش برای کسب علوم جدید و کشفیات نو دارند.  داشتن دانشمندان فراوان در حوزه های مختلف علوم بیانگر این ادعاست. روس ها در مورد کسب علم و دانش ضرب المثل های متعددی دارند : دانایی روشنایی است و جهل تاریکی ،  یک  عمر زندگی کن و یک عمر تحصیل کن.

وضعیت آموزش و تحصیل در جمهوری آذربایجان

نظام آموزشی در مدارس جمهوری آذربایجان  برغم برخی اصلاحات ، همچنان مبتنی بر سیستم قدیمی به جا مانده از زمان شوروی است. زمان شوروی در جمهوری آذربایجان همانند 15 جمهوری دیگر شوروی ، این روش آموزش و تحصیل به مدت 70 سال بکار برده شد و اکنون با برخی اصلاحات جزئی این روش قدیمی به دو زبان آذری و روسی در این کشور ادامه دارد.

مدت آموزش در مدارس 11 سال می باشد که به دو دوره تقسیم می شود.

1. دوره ابتدایی که 4 سال طول می کشد و دانش آموز از سن 7 سالگی تا 11 سالگی در این دوره مشغول به تحصیل هستند.
2. دوره راهنماییکه 7 سال طول می کشد و دانش آموزان از سن 11 سالگی تا 18 سالگی در این دوره مشغول به تحصیل هستند.

برای کودکان شش سال نیز یک دوره مقدماتی غیر اجباری یک ساله در مدارس پیش بینی شده است. معیار سنجش دانش آموزان رتبه بندی از 2-5 می باشد و دانش آموزانی که حد نصاب کمتر از 2 کسب کنند اجازه ی شرکت در امتحانات داده نمی شود.

تحصیل در آذربایجان نیز مانند سایر جماهیر شوروی سابق رایگان و اجباری بوده است. معلمان و دبیران مدارس جمهوری آذربایجان فارغ التحصیل دانشگاه و کالج تربیت معلم هستند. فارغ التحصیلان کالج فقط می توانند در کلاس های دوره ابتدایی تدریس کنند و اجازه تدریس در دوره راهنمایی را ندارند ولی فارغ التحصیلان دانشگاه تربیت معلم می توانند در دوره ابتدایی و راهنمایی مشغول به تدریس شوند. کتب درسی در مدارس جمهوری آذربایجان توسط دولت و به صورت رایگان در اختیار دانش آموزان قرار می گیرد ولی تامین دیگر کتب و وسایل کمک آموزشی به عهده دانش آموزان بوده و از بازار آزاد باید تهیه شود.

زمان آغاز سال تحصیلی در جمهوری آذربایجان از جمله اصلاحاتی است که پس از فروپاشی شوروی سابق صورت گرفت و طبق دستور وزارت تحصیل کشور سال تحصیلی در قالب دو ترم  از 15 سپتامبر (24 شهریور ماه ) تا 15 ژوئن (25 دی ماه) پس از 12 روز استراحت ترم بعد تا خرداد ادامه  می یابد.

پس از دریافت مدرک دیپلم فرد می تواند با شرکت در آزمون سراسری وارد یکی از دانشگاه های این کشور شود.

نظام آموزشی در اوکراین

تحصیلات الزامی در اوکراین از شش سالگی آغاز می شود و 11 سال ادامه دارد . به گفته رییس رادا (پارلمان اوکراین) در نوامبر2009 میزان بودجه اختصاص یافته برای آموزش و پرورش در کشور حدود شش درصد ناخالص داخلی اوکراین می باشد. همچنین در اوکراین آموزش کودک در خانه یک امر قانونی بوده و از نظر آموزش و پرورش اوکراین مجاز می باشد.

سیستم آموزشی اوکراین به پنج سطح تقسیم می شود: مهد کودک، ابتدایی ، متوسطه ، آموزش متوسطه  و کارشناسی ارشد. مطابق با آمار سال 2010  حدود 56 درصد از کودکان یک تا شش سال از آموزش های پیش از دبستان استفاده می کردند.  در حال حاضر مدارس اوکراین شامل مدارس عادی ، شبانه روزی و بعضی از مدارس از راه دور می باشد.

مدارس عادی در اوکراین در سال 1958 دارای 12 پایه تحصیلی بود که در سال 1965 به 10 پایه تبدیل شد. همه مدارس باید تمام سطح آموزشی (ابتدایی ، راهنمایی ، متوسطه) را ارائه دهند ؛ فقط  مدارس از راه دور می تواند دو سطح ابتدایی و راهنمایی که مورد نیاز همه است را ارائه دهد.  امروزه دوره آموزشی در اوکراین به سه سطح ابتدایی (چهار سال) ، راهنمایی (پنج سال ) و دوسال هم دوره تکمیلی تبدیل شده است.

در اوکراین دانش آموزان توسط نمره سنجیده می شوند. نمره یک تا چهار (ضعیف) ، پنج تا 9 (متوسط) و 10 تا 12 (عالی)  را تشکیل می دهد. هدف از تحصیل در اوکراین به طور کلی این است که به دانش آموز ، هنر و علوم مختلف را یاد دهد و نیز چگونگی استفاده از آن را به طور عملی یاد بگیرد.

به دانش آموزانی که در دوسال آخر تحصیل خود (حدود سن 15 تا 17 سال) نمره  9 تا 12 دریافت کنند  اجازه داده می شد تا بدون آزمون از تحصیلات دانشگاهی استفاده کنند، تا سال 2008 سیستم پذیرش بدون آزمون  ادامه داشت ولی پس از آن سیستم سنجش از راه آزمون آغاز شد و در سال 2010 تبدیل به قانون شد.

ادامه دارد.....

ماندانا فردین - عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر