تنوع گونه اي در آبزي پروري را مي توان به تلاش در راستاي استفاده حداکثري ازمزاياي گونه اي ( مقاومت در برابر بيماري ، رشد سريع ، توليد اقتصادي و... ) در چارچوب شرايط اکولوژيکي ايجاد شده در مزارع آبزي پروري تلقي کرد. دلايل مختلفي را مي توان به عنوان عامل افزايش تعداد گونه هاي آبزي که طي دهه هاي اخير به فهرست گونه هاي پرورشي اضافه شدند، بر شمرد.

در يک طبقه بندي کلي مي توان اين دلايل را به دو دسته عوامل درون گونه اي و بيروني، تفکيک کرد. از جمله موارد دروني مي توان به رشد سريع، مقاومت نسبت به بيماري، نياز پروتئيني کمتر در جيره، ضريب تبديل غذايي پايين، تکثير مصنوعي ساده و از جمله موارد بيروني به شرايط فيزيکي و شيميايي محيط پرورشي، قوانين و مقررات، اقتصاد توليد، بازار پسندي ودسترسي به نهاده هاي اوليه اشاره کرد.

در حقيقت انتخاب گونه اصلح، بستگي به مجموعه عواملي دارد که مي بايست آن را در هر کشور به صورت انفرادي مورد بررسي قرار داد. نکته قابل توجه آن است که بخش مهمي از اين تنوع گونه اي همراه با جابجايي آبزيان در مقياس جهاني بوده که حاصل ارتقاي فن آوري در تغيير شرايط محيط آبزي پروري و مزاياي گونه اي بوده است.

تنوع گونه اي در جهان

بر اساس گزارش سازمان خواربار جهاني(فائو)، تعداد گونه‌هاي آبزي که در سال 2012 در محيط هاي پرورشي توليد شده اند، 558 گونه بوده است که در اين بين 130 گونه متعلق به ماهيان دريايي، 169گونه ماهيان آب شيرين، 45 گونه ماهيان مهاجر، 62 گونه سخت پوستان، 35 گونه گياهان آبزي، 4 گونه محصولات آبزيان( مرواريد و .. )، 98گونه بي مهرگان آبزي و در نهايت 15 گونه متعلق به ساير آبزيان بوده است.

افزايش تعداد گونه هاي اين فهرست در افزايش توليد آبزي پروري از 584507 تن در سال 1950 به 83729312 تن در سال 2012 نقش موثري داشته است؛ اين در حالي است که در دهه 50 ميلادي بر اساس گزارش اين سازمان، تعداد گونه‌هايي که در فهرست آبزي پروري قرار گرفته اند ( صرف نظر از گياهان آبزي، بي مهرگان آبزي، محصولات فرعي آبزيان و ساير آبزيان مانند قورباغه، لاک پشت و ... ) صرفا شامل 54 گونه بوده است که اين ميزان به ترتيب در دهه‌هاي 60، 70، 80، 90 و دهه اخير ( تا 2012) به ارقام 67، 99، 182، 264 و 406 گونه (اعم از ماهيان دريايي - ماهيان آب شيرين - ماهيان مهاجر و سخت پوستان ) رسيده است که بيانگر ميانگين رشدي معادل 9/50 درصد طي هر دهه بوده است؛ به بيان ديگر از سال 1950 تاکنون هر دو دهه فهرست ماهيان و سخت پوستان پرورشي کمي بيش از دو برابر شده است.

سهم ماهيان آب شيرين در آبزي پروري در سال 1950 ميلادي 34 درصد بوده است، اين سهم براي ماهيان مهاجر 11 درصد ، بي مهرگان آبزي 48 درصد ، گياهان آبزي 6 درصد و ماهيان دريايي يک درصد و سهم محصولات آبزيان ( مرواريد و..) سخت پوستان و ساير آبزيان تقريبا برابر صفر بوده است.

اين ارقام در سال 2011 با تغييرات قابل توجهي مواجه بوده است؛ به شکلي که سهم ماهيان آب شيرين 43 درصد ( 9 درصد افزايش ) ، مـاهيان مـهـاجر 5 درصـد

( 6درصد کاهش ) ، بي مهرگان آبزي 17 درصد ( 31 درصد کاهش ) ، گياهان آبزي 25 درصد ( 19 درصد افزايش ) ، ماهيان دريايي 2درصد ( 1 درصد افزايش ) ، سخت پوستان 7 درصد ( 7 درصد افزايش ) ، ساير آبزيان يک درصد و محصولات آبزيان بدون تغيير بوده است .

ميانگين رشد توليد ماهيان دريايي پرورشي در 5 دهه گذشته برابر 251 درصد رشد در هر دهه نسبت به دهه قبل بوده است ، اين شاخص در ماهيان آب شيرين پرورشي 154 درصد ، ماهيان مهاجر 101 درصد و در نهايت سخت پوستان 367 درصد بوده است.

نکته قابل توجه در اين آمار رشد سريع پرورش آبزيان وابسته به آبهاي شور و لب شور است ( ماهيان دريايي ، مهاجر و بخش اعظم سخت پوستان ) که بيانگر توجه کشورهاي حاشيه آبهاي آزاد به اين زيربخش آبزي پروري است .

ماهيان دريايي

تعداد گونه هاي آبزيان پرورشي متعلق به ماهيان دريايي از 7 گونه تا پايان دهه 50 به 130 گونه تا پايان سال 2012 افزايش يافته است. در بين ماهيان دريايي بيشترين گونه پرورشي متعلق به ماهيان ساحلي است که 85 گونه ( 38/65درصد) را شامل مي شود که پس از آن به ترتيب ماهيان پلاژيک ( 17 گونه ) ، فلاندرها ( 13 گونه ) ، ماهيان کفزي ( 5 گونه)، تن ماهيان ( 4 گونه ) ، کاد و ماهيان چرب ( 3 گونه ) و ماهيان دريايي شناسايي نشده ( 3 گونه ) در رتبه هاي بعدي قرار گرفته اند . در ايران هم در سالهاي اخير توجه به گونه‌هاي آب شور بيشتر شده است و محور توسعه آبزي پروري در محيط هاي دريايي خواهد بود.

ماهيان آب شيرين

ماهيان آب شيرين بخش عمده ( 43 درصد) توليد آبزيان پرورشي را شامل مي شوند . از منظر تنوع گونه اي تعداد آبزيان متعلق به آبهاي شيرين از 31 گونه در پايان دهه 50 به 169 گونه تا پايان سال 2012 افزايش يافته است .

ماهيان مهاجر

ماهيان مهاجر به ماهياني اتلاق مي شود که توانايي بالايي در تحمل دامنه شوري داشته و اين امکان را دارند که از آب هاي شور وارد آب هاي شيرين شوند يا از آب هاي شيرين به سوي آب هاي شور حرکت کنند . در اکثر موارد اين مهاجرت ريشه در فيزيولوژي تکثير و توليد مثل دارد. در دهه هاي اخير به پرورش گونه هاي متعلق به اين ماهيان توجه قابل ملاحظه اي شده است و نکته قابل توجه آنکه اين ماهيان در محيط هاي آبي شيرين، شور و لب شور در حال پرورش هستند.

ميزان توليد اين ماهيان از 64726 تن در سال 1950 به 4041631 تن در سال 2011 رسيده است. در اين بخش، ماهيان ارزشمندي مانند ماهيان خاوياري قرار گرفته اند. در بين ماهيان مهاجر، آزاد ماهيان با 25 گونه، ماهيان خاوياري با 9 گونه، مار ماهيان رودخانه اي با 5 گونه، ساير ماهيان مهاجر با 4 گونه و در نهايت شيدها با 2 گونه در سال 2012 مجموع گونه هاي پرورشي ماهيان مهاجر را تشکيل داده اند.

سخت پوستان

ميزان توليد سخت پوستان از 1618 تن در سال 1950 به 5876253 تن در سال 2011 افزايش يافته است. اين تغيير در ميزان توليد به همراه افزايش چشمگير سهم توليد اين آبزيان از حدود صفر به 7 درصد مجموع توليد سال 2011 بوده است . همزمان با افزايش توليد و سهم سخت پوستان در آبزي پروري تعداد گونه هاي پرورشي متعلق به اين آبزيان از 9 گونه پرورش در دهه 50 به 62 گونه پرورشي در دهه اخير ( تا سال 2012 ) افزايش يافته است . بيشترين تعداد گونه پرورشي متعلق به ميگوها ( 25 گونه ) و پس از آن به ترتيب سخت پوستان آب شيرين ( 18 گونه )، خرچنگ‌ها ( 10 گونه )، لابستر ( 6 گونه ) و در نهايت ساير سخت پوستان دريايي ( 3 گونه ) هستند.

تنوع گونه اي در ايران

کشور ايران که وسعت آن نزديک به 165 ميليون هکتار است، سرزميني مرتفع است، بطوري که بيش از نيمي از اين کشور کوهستاني است و بيش از 7/15 درصد آن در اراضي با ارتفاعي بيش از 2000 متر و 3/53 درصد آن در اراضي با ارتفاع بين 1000 تا 2000 متر قرار گرفته است ( جغرافياي آب هاي ايران_ 1386 ).

از منظر آبي هم بر اساس گزارش وزارت نيرو، ميانگين بارندگي در مناطق کوهستاني کشور 365 ميلي متر است که حجم آب حاصل از اين بارش به 310 ميليارد متر مکعب مي رسد. علاوه بر اين وجود 108425 چاه نيمه عميق، 292548 چاه عميق ، 32478 رشته قنات و بيش از 32 هزار چشمه با تخليه آبي معادل 743 ميليارد متر مکعب، ظرفيت مناسبي را براي کشور از نظر توليد ماهيان سردآبي ( قزل‌آلا) فراهم مي آورد.

صنعت آبزي پروري در کشور طي سال‌هاي گذشته توسعه چشمگيري يافته، به طوري که ميزان توليد آبزيان از طريق پرورش از ميزان تقريبي 40 هزار تن ( آبزيان آب شيرين ) در سال 1368 به حدود 338877 تن در سال 1391و درسال92 به 370000 تن رسيده است.در اين ميان سهم ماهيان گرم آبي 213 هزار تن (57 درصد) ، ماهي قزل آل 144 هزار تن (38درصد) و ميگو 12698 تن (3درصد )است و ساير هم 2 درصد است.

در اين راستا، پرورش ماهيان گرمابي، ماهيان سردابي و ميگو نقش اصلي را در توليدات صنعت آبزي پروري ايران ايفاء مي‌کنند. مجموعا چهار گونه کپور ماهيان در گرم آبي، يک گونه سرد آبي، يک گونه ميگوي وانامي عمده توليدات آبزي پروري را تشکيل مي دهد و در سال هاي اخير گونه فيل ماهي از ماهيان خاوياري به عرصه پرورش وارد شده است. تعداد گونه هاي پرورشي هم هفت گونه است که با توجه به اقليم کشور بسيار کم است.

گونه هاي بومي ايران مثل ماهي سقيد، ماهي آزاد، سوف، کپور دريايي و سيم در شمال ايران و ماهيان دريايي مانند صبيتي، شانک، هامور، کفال و سوکلا درجنوب مي تواند به آبزي پروري معرفي شوند. براي اين موضوع لازم است کارشناسان و محققين شيلاتي در مراکز تحقيقاتي و دانشگاهي تلاش بيشتري انجام دهند.

کپور ماهيان چيني:اين گروه از ماهيان بطور عمده از چهارگونه تشكيل شده كه هر گونه داراي رژيم غذايي خاصي است. اين گروه از ماهيان به عنوان ماهي اصلي توليد گوشت در استخر محسوب مي شوند و برخي گونه هاي ديگر هم بادرصد پايين کشت به همراه اين چهار گونه به عنوان ماهياني هستند که درمبارزه بيولوژيک با ماهيان هرز در استخرها مورد استفاده قرار مي گيرند.

اين ماهيان بيشترين استعداد رشد را در دماي 22 تا 30 درجه سانتي گراد دارند و به صورت توام و معمولا در استخرهاي خاكي با وسعت بيش از نيم يا يك هكتار پرورش مي يابند. به غير از ماهي آمور که در سال 1345 خورشيدي براي نخستين بار توسط شرکت سهامي شيلات ايران به مرداب انزلي معرفي شد. گونه هاي ديگر کپور ماهيان چيني توسط شرکت سهامي دامپروري سفيد رود از اروپاي شرقي به ايران معرفي شدند.گونه هاي غير بومي که در دنيا وجود دارند مي‌توانند با تمهيدات لازم به کشور معرفي شوند، چنانکه در دنيا عمده توليدات آبزي پروري را گونه هاي غير بومي تشکيل مي دهند. بطور مثال ميگوي وانامي هم اکنون گونه اصلي پرورشي در جهان است.همچنين گونه بومي اکوادر هم به اکثر نقاط جهان معرفي شده است.

ماهي سفيد:اين ماهي در تمام سواحل جنوبي درياي خزر، از رودخانه اترک تا رودخانه کورا وجود دارد و پراکنش عمده آن دردرياي خزر، مناطق جنوبي و جنوب غربي اين درياست. در سواحل ايران تعداد زيادي از آن به رودخانه هاي لمير، حويق، رودخانه هاي تالاب انزلي، سفيد رود، شيررود، بابلرود، تجن و گرگانرود براي توليد مثل مهاجرت مي کنند و به عنوان يک ماهي اقتصادي ارزشمند توسط صيادان صيد مي شود.

توليد بچه ماهي سفيد تا سال 1372 در مجتمع شهيد بهشتي (سد سنگر) و کارگاه سياهکل ادامه داشت و از سال 1373 به مراکز تکثير و پرورش شهيد انصاري و شهيد رجايي واگذار شد. برنامه توليد تا سال 1379 همان توليد 150 ميليون قطعه در سال بچه ماهي سفيد بوده، ولي از سال 1380 به بعد برنامه ريزي براي توليد تا سقف 250 تا 300 ميليون قطعه بچه ماهي جزء اهداف سازمان شيلات ايران قرار گرفته است. اين گونه مي تواند به عنوان يک گونه پرورشي در آبزي پروري مورد استفاده قرار گيرد.

سيم:تکثير اين ماهي براي نخستين بار در مرکز تحقيقات شيلات استان گيلان آغاز شد. توليد انبوه بچه ماهي سيم از سال 1369 به تعداد 65500 قطعه آغاز شد. لازم به ذکر است که هدف اصلي تکثير اين گونه رها سازي در منابع آبي طبيعي بوده است.

در سال هاي گذشته گزارش هاي خوبي در زمينه پرورش ماهي سيم در سيستم پرورش توام به دست آمده است. اين گزارش ها نه تنها در استان هاي گيلان، مازندران و خوزستان بوده است، بلکه از ساير نقاط کشور هم گزارش هاي مشابهي دريافت شده است.

در سال 1373 تعداد 150 هزار قطعه و در سال 1374معادل 55 هزار قطعه از اين گونه به مديريت شيلات استان هاي غير ساحلي تحويل شده است . همچنين در سال 1373 تعداد 20 هزار و در سال 1374 تعداد 38 هزار قطعه به صورت رايگان بين بخش خصوصي در استان گيلان توزيع شده است.

رژيم غذايي اين ماهي شبيه کپور معمولي است. يکي از ويژگي هاي ديگر پرورش ماهي سيم ،مقاومت آن در برابر امراض و آلودگي ها است. البته از لحاظ مصرف اکسيژني از حساسيت نسبتا بيشتري نسبت به کپور معمولي برخوردار است.

ماهيان خاوياري: هر چند سابقه تكثير انبوه تاس ماهيان كشورمان با هدف حفظ و بازسازي ذخائر از سابقه اي نزديک به 40 سال برخوردار است. اما بيش از يك دهه از عمر پرورش تاس ماهيان در محيط هاي پرورشي نمي گذرد. نخستين بار پرورش تاس‌ماهيان، درسال 1369 در مجتمع تكثير و پرورش ماهي شهيد دكتر بهشتي (سدسنگر) آغاز شد.

فيل ماهي بزرگ ترين گونه ماهي در درياي خزر است که حداکثر وزن 1500تا2000 کيلوگرم هم صيد شده و حداکثر خاويار آن بالغ بر 117 کيلوگرم بوده است. با توجه به ارزش بسيار بالاي خاويار آن، متاسفانه از ميزان ذخاير اين گونه در درياي خزر به شدت کاسته شده، بطوري که ميزان استحصال خاويار فيل ماهي که در سال هاي 50-51 حدود 43 تن بوده، به کمتر از يک تن تنزل يافته است.

بيشترين ميزان رها سازي اين گونه در درياي خزر مربوط به سال 1386 و تعداد 1159051 عدد بوده است .طي سال‌هاي اخير پرورش ماهيان خاوياري با سرعت قابل ملاحظه اي توسعه يافته است و يکي از سياست هاي سازمان شيلات طي سال هاي اخير توزيع و تامين بچه ماهي فيل ماهي براي اين زيربخش نوپاي آبزي پروري بوده است. در حال حاضر بيش از 42 مزرعه مجوزدار خاوياري به امر پرورش اين گونه اقدام کرده اند که ظرفيت گوشتي بالغ بر 3300 و توليد خاوياري معادل 47 تن را دارا هستند.

تيلاپيا :تيلاپيا به عنوان يك كلمه عمومي بكار گرفته مي شود و بسياري از گونه ها را كه در خانواده "سيچيليد ماهيان" قرار مي گيرند را در بر مي گيرد. تيلاپيا رايج‌ترين ماهي پرورشي در دنيا است و در آفريقا، اروپا، آسيا، آمريكاي شمالي، آمريكاي جنوبي و اقيانوسيه پرورش داده مي‌شودو هم اكنون در بسياري از مناطق گرمسيري و نيمه‌گرمسيري در نيم كره غربي و شرقي يافت مي‌شود.

امروزه گونه هاي مختلف تيلاپيا سهم نسبتا عمده اي را در آبزي پروري آب شيرين به خود اختصاص داده اند. توليد بيش از 4507000 تن در سال 2012 ( گزارش فائو )دليلي بر اين ادعاست. نکته جالب توجه در اين خصوص آن است که 20 درصد از اين ميزان توليد متعلق به خواستگاه اصلي اين گونه يعني آفريقا است و ما بقي آن متعلق به کشورهايي که تيلاپيا در آن به عنوان يک گونه غير بومي يا اگزوتيک مطرح است.

در اين بين تيلاپياي نيل با توليد 3197000 تن بيشترين سهم از توليد را به خود اختصاص مي دهد و قاره آسيا با توليد 3122000 تن تيلاپياي پرورشي پرچمدار توليد اين گونه آبزي پروري است.

همچنين ميزان توليد تيلاپيا در آب هاي شور و لب شور در گزارش فائو در حدود 785000 تن ارائه شده است که بيانگر توليد سهم عمده اين گونه ارزشمند در آبهاي شيرين است.

اين گونه به منظور پرورش به بسياري از کشورهاي همسايه ايران وارد شده است.ورود اين گونه به ايران با صدور مجوز سازمان محيط زيست و سازمان دامپزشکي با واردات 40000 عدد بچه ماهي تيلاپيا به ايران در سال 1387 و واردات اين گونه توسط موسسه تحقيقات و نگهداري آن در يزد همراه بوده است که با توجه به وضع کنوني اين گونه در يزد و تکثير انبوه آن و تلاش مرکز براي توليد تک جنسي تيلاپيا، به نظر مي رسد در آينده‌اي نه چندان دور، اين گونه به فهرست گونه هاي پرورشي کشور اضافه خواهد شد.

طي سال هاي ورود اين گونه، پروژه هاي مختلفي در سطح تحقيقاتي انجام پذيرفته است که برخي از آنها عبارتند از توليد متراکم تيلاپياي قرمز در استخر و برداشت 1025 کيلوگرم در يک استخر 500 متر مربعي در يک دوره 6 ماهه با ضريب تبديل 7/0 ، توليد متراکم تيلاپيا در استخر بتوني با جريان آبي 3 ليتر در ثانيه و توليد 30 کيلوگرم در مترمکعب در يک دوره 5 ماهه ، پرورش متراکم تيلاپيا در قفس و توليد تيلاپيا در سيستم آکواپونيک بوده است . همچنين از سال 1390 مجوز پرورش تيلاپيا در استخرهاي پرورشي بخش خصوصي بافق يزد صادر شده است که در سال گذشته 46000 عدد بچه ماهي تک جنس تحويل بخش خصوصي شده است.

حسين عبدالحي

معاون آبزي پروري سازمان شيلات ايران