"ناتالیا اویت خویچ" معتقد است که گرایشی وجود دارد که هر چیزی را که باید غیرسیاسی باشد، سیاسی می‌کند، حتی وقتی آن چیز در نقش پلی برای حفظ تماس‌ها به ویژه در زمان‌های بحران عمیق سیاسی عمل می‌کند. وی طی مقاله پیش رو وضعیت روابط مردمی بین روسیه و اتحادیه اروپا را خلاصه می‌کند و توصیه‌هایی دارد که چگونه می‌توان این موقعیت را بهبود بخشید.

 

گرایشی وجود دارد که هر چیزی را که باید غیرسیاسی باشد، سیاسی می‌کند، حتی وقتی آن چیز در نقش پلی برای حفظ تماس‌ها به ویژه در زمان‌های بحران عمیق سیاسی عمل می‌کند. این مقاله وضعیت روابط مردمی بین روسیه و اتحادیه اروپا را خلاصه می‌کند و توصیه‌هایی دارد که چگونه می‌توان این موقعیت را بهبود بخشید.


► مبادلات دانشجویی و پیوندهای دانشگاهی

در سال 2014 برخی کارشناسان مطمئن بودند که تحریم‌ها بر همکاری روسیه و اتحادیه اروپا در زمینه آموزشی تأثیر منفی خواهد داشت.
با این حال بنا بر اطلاعات دفتر اراسموس پلاس در روسیه، تحریم‌ها بر برنامه‌های آموزشی اثر نگذاشته است. همکاری بین روسیه و اتحادیه اروپا ادامه دارد و عملاً حجم جابجایی رشد داشته است. در سال 2015 جابجایی دانشجویان و اساتید از روسیه به اتحادیه اروپا 1916 نفر و از اتحادیه اروپا به روسیه 1238 نفر بود. در 2016 این مقدار به ترتیب به 2187 و 1572 افزایش یافت. در مورد خدمات مبادله دانشگاهی آلمان، تحریم‌ها فعالیتشان را در روسیه کم نکرده است. در واقع طرحی دارند تا در سال 2017  بر اساس مطالعات روسی و روابط روسیه و اتحادیه اروپا یک مدرسه تابستانی بین‌المللی را میزبانی کنند.

بنا به گفته "ویگاداس اوساکاس" مدیر نمایندگی اتحادیه اروپا در روسیه، این اتحادیه طرحی دارد تا همکاری با روسیه را در حوزه علوم، فرهنگ، آموزش و هنرها تقویت کند. نماینده اتحادیه اروپا در مصاحبه‌ای در سال 2016 اشاره کرد که این نهاد تقریباً 28 میلیون یورو هزینه می‌کند تا 3500 دانشجوی روس بتوانند برای دوره‌هایی 3 تا 9 ماهه در دانشگاه‌های اتحادیه اروپا حاضر شوند. بنا به گفته اوساکاس، این تلاش‌ها بهترین نمونه است که اتحادیه اروپا همیشه از روابط احترام‌آمیز در این حوزه‌ها دفاع کرده است.

این به نفع روسیه است که مبادله دانشجویی و دانشگاهی را با اتحادیه اروپا حفظ و گسترش دهد، چرا که این مبادلات بخش مهمی از برنامه‌های جهانی‌سازی دانشگاه‌های روسیه هستند که در سال‌های اخیر مورد توجه بوده است. درست است که تحصیل دانشجویان کشورهای آسیایی در روسیه منفعت زیادی داشته است و اکنون گرایشی در روسیه برای دعوت از اساتید آسیایی وجود دارد، اما چنین برنامه‌های جهانی‌سازی باید چندمنظوره باقی بمانند.


► علم و ابداع

کارنامه روسیه و اتحادیه اروپا در همکاری در صنایع مربوط به فناوری و علم نسبتاً پایدار است، هرچند تنش‌ها و تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا بر سرعت پیشرفت در این زمینه تعاملی اثر داشته است.

برخی دشواری‌های عملی پدیدار شده است که پیش از بحران در روابط متقابل روسیه و اتحادیه اروپا وجود نداشت. دانشمندان و پژوهشگران روسی شکایت کرده‌اند که چاپ مقاله در نشریات اروپایی دشوارتر شده است. آن‌ها دیگر به کمک‌های مالی خارجی و حمایت‌های علمی دسترسی ندارند. به ویژه مؤسسه مسائل فیزیک شیمیایی آکادمی علوم روسیه با امتناع‌هایی روبرو شد. برخی پژوهشگران این موضوع را به تحریم‌ها و بحران کلی در روابط روسیه و اتحادیه اروپا ربط می‌دهند.

برنامه تحریم‌ها همچنین سرمایه‌گذاران جهانی را که برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تحقیق و توسعه علمی مشتاق نیستند، دچار شک می‌کند. نمونه‌هایی از شرکت‌های جهانی هستند که صادرات ابزارهای علمی لازم برای برخی انواع پژوهش را به روسیه متوقف کرده‌اند.
در سوی دیگر برخی نمونه‌های مثبت هم وجود دارند. به رغم موقعیت سیاسی، سال علم روسیه و اتحادیه اروپا در 2014 برگزار شد. هدف پروژه ارتقاء و تشویق همکاری فناورانه بین روسیه و اتحادیه اروپا بود.

سال علم مرحله جدیدی از همکاری را تعیین کرد و با شروع برنامه جدید اتحادیه اروپا برای پژوهش و ابداع به نام افق 2020 و برنامه جدید فدرال روسیه به نام پژوهش و پیشرفت در حوزه‌های اولویت پیشرفت مجموعه علمی و فناوری روسیه در بین سال‌های 2014 تا 2020 مصادف شد. هدف از هر دو برنامه افزایش رقابت اقتصادی با حمایت از جستجوی علم اکتشافی و پژوهش ابداعی بازار محور است. توافق روسیه و اتحادیه اروپا بر همکاری علمی و فناورانه در فوریه 2014 برای یک دوره پنج ساله دیگر تجدید شد و به عنوان بنیانی محکم برای همکاری نقش دارد.

همکاری روسیه و اتحادیه اروپا در زمینه صنایع علمی و فناورانه در پروژه‌های بزرگ کارآمد بوده است. این دو فعالانه بر روی چند ابتکار زیرساختی پژوهشی از جمله لیزر الکترون آزاد اشعه ایکس اتحادیه اروپا همکاری می‌کنند و به تسهیل پژوهش یون و ضدپروتون، رآکتور جهانی آزمایشی گداخت اتمی و سازمان اروپایی پژوهش اتمی می‌پردازند.


► بنیاد کوربر و گزارش نشست شورای امور جهانی روسیه

بیشتر پروژه‌های بزرگ در حوزه فیزیک هستند. چنان که در نشستی درباره روابط روسیه و اتحادیه اروپا در شورای امور جهانی روسیه مطرح شد، چند مرکز علمی در روسیه وجود دارد که ارتباطات گسترده، همکاری و پروژه مشترک موفق با مراکز اروپایی مثل مؤسسه مرکزی آئروهیدرودینامیک و مؤسسه مرکز پژوهش ملی کورچاتف دارند. روسیه و اتحادیه اروپا در زمینه صنایع علمی و فناورانه در چارچوپ پروژه‌های افق 2020 همکاری می‌کنند، گرچه این همکاری در مقایسه با چارچوب برنامه پیشین محدود است.

یکی از موانع بر سر راه همکاری روسیه و اتحادیه اروپا در زمینه صنایع علمی و فناورانه، کمبود اطلاعات درباره فعالیت‌های روسیه و مراکز پژوهشی روسیه در این حوزه است. ابتکاری که آژانس فدرال مسائل مربوط به ثروت‌های مشترک دولت‌های مستقل، شهروندان مهاجر و همکاری انسان‌دوستانه جهانی راه‌اندازی کرده، کار در برنامه‌های آگاهی‌بخش و تلاش برای تسهیل روابط بین دانشمندان روسی و اروپایی است.


► آزادسازی ویزا

مبادلات دانشجویی، دانشگاهی و علمی به خودی خود برای بهبود موقعیت کلی در روابط روسیه و اتحادیه اروپا و سفرهای مردمی عمومی کافی نیستند. بر اساس گزارش پارلمان اروپا، در 9 ماه اول سال 2015 روس‌ها 11 میلیون سفر به کشورهای اتحادیه اروپا انجام دادند که 27 درصد کمتر از همین دوره در سال پیش است. این کاهش می‌تواند به تحریم‌های اقتصادی نسبت داده شود و به این واقعیت که روبل کم‌ارزش شده سفر خارجی را برای بسیاری از روس‌ها پرهزینه می‌کرد. با این حال، چنان که آمارهای سال 2015 و 2016 نشان می‌دهد، روسیه هنوز با بیش از 3 میلیون تقاضا در سال بزرگترین متقاضی ویزای شنگن است.

یک راه برای افزایش ارتباطات مردمی این است که اتحادیه اروپا مقررات دادن به ویزا به شهروندان روس را آزاد کند. گفتگو بین روسیه و اتحادیه اروپا درباره آزادسازی ویزا در سال 2006 آغاز شد و پیشرفت‌هایی داشت، اما در سال 2014 به تعلیق درآمد. اتحادیه اروپا مقررات ویزای آزاد برای روسیه را امتیاز انحصاری مهمی می‌داند حتی اگر اتحادیه اروپا نیز بتواند از طریق عمق دادن به پیوندهایش در زمینه‌های آموزش، مطالعات دانشگاهی، علم و ابداع از آن سود ببرد. آزادسازی ویزا مطلوب است اما به دلیل موقعیت سیاسی کنونی در کوتاه‌مدت احتمالاً اتفاق نیفتد.


► نظرسنجی‌ها

به دنبال بحران اوکراین و وضع تحریم‌هایی علیه روسیه، نگرش روس‌ها به اتحادیه اروپا در نظرسنجی‌های افکار عمومی بدتر شده است. در سال 2014، نگرش مثبت به اتحادیه اروپا بسیار افت کرد و نگرش منفی به شدت بالا رفت. بر اساس نظرسنجی مرکز لوادا در اکتبر 2014، بیشتر روس‌ها یعنی 68 درصد علیه اروپا خشم و انتقاد ابراز کردند. فقط 16 درصد از روس‌ها نگرش مساعدی به اتحادیه اروپا داشتند. این نظرسنجی همچنین نشان داد که نگرش منفی به اتحادیه اروپا در مقایسه با دوران پیش از بحران بسیار افزایش یافته است. برای مثال، درصد روس‌هایی که احساسات منفی شدیدی را نسبت به اروپا ابراز کردند، از یک درصد در ژانویه 2014 به 16 درصد در سپتامبر 2016 افزایش داشت.

بنا بر تحقیق دیگری در همین دوره توسط آژانس مستقل پژوهش، در آوریل 2014 سیاست اتحادیه اروپا نسبت به روسیه فقط از طرف 11 درصد از پاسخ‌دهندگان حمایت شد. بیشتر روس‌ها سیاست اروپا را غیرقابل‌پذیرش دانستند و این نظرسنجی نشان داد که 45 درصد از پاسخ‌دهندگان روس نظری منفی به اروپا دارند.

در نهایت، تحقیقی که مرکز پژوهش ملی عقاید دانشگاه شیکاگو در آن سرمایه‌گذاری کرد و در نوامبر و دسامبر سال 2014 انجام شد، نشان داد که نظر عمومی روس‌ها درباره اتحادیه اروپا از سال 2012 به شدت سقوط کرده بود و تقریباً نیمی از روس‌ها یعنی 49 درصد نگرشی نامساعد به اتحادیه اروپا داشتند. بیشتر روس‌ها اتحادیه اروپا را دشمن می‌دیدند. با این حال اکثریت قابل‌توجهی باور داشتند که روسیه باید تلاش کند تا با کشورهای خاصی از اروپا همکاری کند و روابطش را با آن‌ها بهبود بخشد. با این حال وقتی به کشورهای غربی اروپا می‌رسیم، پاسخ‌دهندگان روس تقسیم می‎‎شوند. بیشتر روس‌ها نگرشی منفی به بریتانیا و آلمان دارند. درباره فرانسه این آمار تقریباً برابر بود.

در آغاز سال 2015، تقریباً 71 درصد از پاسخ‌دهندگان هنوز نگرشی منفی به اتحادیه اروپا داشتند. با این حال مرکز لوادا دریافت که روس‌ها کم کم نظرشان درباره شرکای اروپاییشان منعطف‌تر می‌شود یا دست کم درصد نگرش‌های منفی دیگر بالا نرفته است. در آغاز سال 2016، نگرش‌ها به اتحادیه اروپا عملاً به نحوی بهبود یافته بود. 28 درصد نظر مساعدی به اتحادیه اروپا داشتند، در حالی که در سال 2014 این مورد فقط 16 درصد بود. با این حال نگرش‌های منفی در کل مسلط باقی ماند. در اواخر سال 2016، 58 درصد از پاسخ‌دهندگان به طور کلی نگرشی بد و خیلی بد به اتحادیه اروپا داشتند.

نویسنده: ناتالیا اویت خویچ
برگردان: شهربانو جمعه‌پور، کارشناس ارشد روابط بین الملل از دانشگاه شهید بهشتی و عضو تحریریه دیدبان روسیه؛
منبع:‌شورای روابط بین الملل روسیه